Skąd jesteśmy? Dywagacje o powstaniu wsi Nagórki – Jabłoń i pochodzeniu rodziny Nagórków

1. Wstęp

Przy północnej granicy Zambrowa, nad rzeką Jabłonką, po drodze do wsi Klimasze, leżą Nagórki – Jabłoń. Wieś wciśnięta pomiędzy inne, stare gniazda rodowe mazowieckiej szlachty, posiada ciekawą historię, która prosi o przywołanie.

Zapewne nie aż tak wiekowa, jak sąsiednie Pruszki – Jabłoń czy Sędziwuje – Prątnik lub wsie nad rzeką Dąb, dopływem Jabłonki, ale spora i swoje pamiętająca. Historia powstania Nagórk jest owiana tajemnicą i za każdym razem, gdy wydaje się już być odkrywana, ponownie umyka. Wiele hipotez i błędnych założeń zostało sprawdzonych, ale konkretnego potwierdzenia nadal brak. Poniżej przedstawione będą wyniki wieloletniego rodzinnego śledztwa, fakty, tezy, spekulacje i możliwe wersje wydarzeń, które doprowadziły do powstania wsi Nagórki – Jabłoń.

Ze względu na ilość zgromadzonego i przytoczonego materiału, poniższemu artykułowi nadano strukturę pozwalającą na szczegółowe omówienie wszystkich aspektów historii, dokumentów i źródeł wraz z ich krytyką. Po kolei będą przedstawione informacje dotyczące samej wsi, rodziny Nagórków pochodzących z Nagórk – Jabłoni i najstarsze znane dokumenty. Następnie dokonana będzie próba znalezienia odpowiedzi na pytanie kiedy powstała wieś, kto mógł ją założyć i skąd przybył. Czytelnik pozna kilka różnych hipotez, spośród których wyróżniona będzie ta, która wydaje się w największym stopniu tłumaczyć dostępne wiadomości.

2. Fakty

W niniejszym rozdziale omówione będą informacje i dokumenty dotyczące wsi, z uwzględnieniem najstarszych dostępnych źródeł. Przedstawiony będzie moment, w którym zaczyna się znana i potwierdzona historia Nagórk – Jabłoni oraz zarysowane możliwe drogi, którymi mogło dojść do powstania wsi.

2.1. Położenie i charakterystyka

Wieś Nagórki – Jabłoń znajduje się przy granicy Zambrowa. Od południa styka się z wsią Pruszki – Jabłoń, od północy – z osadą Klimasze. Nieodłącznym elementem wsi, który również definiuje jego nazwę, jest rzeka Jabłonka, która płynąc przez środek, dzieli wieś na część zachodnią (przy trasie w kierunku Łomży) i wschodnią (ponoć młodszą, aczkolwiek ten aspekt pozostawimy na razie bez rozwinięcia – jest to materiał na dłuższą opowieść). Wieś historycznie należała do parafii zambrowskiej i powiatu zambrowskiego (districtus zambroviensis) w ziemi łomżyńskiej.

2.2. Nazwa wsi a nazwisko

Od wielu wieków w Nagórkach – Jabłoni żyje rodzina Nagórków. Nazwa i nazwisko są tożsame, w starej, pierwotnej (nieprzymiotnikowej) formie. Wiele nazwisk w toku dziejów uległo zmianie – przez dodanie przyrostka -ski, który miał świadczyć o pochodzeniu z danej wsi. Nazwy okolicznych wsi i nazwisk, tak ściśle ze sobą związane na wiele sposobów (zarówno jako przenoszenie nazw wsi z pierwotnych gniazd w innych regionach Polski, jak i nazwiska tworzone od nazw przejętych, już nazwanych wsi) ulegały licznym przekształceniom. Podczas fali kolonizacji od początku XV wieku, gdy warunki polityczne pozwoliły na zasiedlanie wschodniego Mazowsza, kolonizatorzy często przenosili ze sobą nazwy swoich osad, w niezmienionej lub bardzo podobnej formie. Licznie w ziemi łomżyńskiej mamy do czynienia z duplikatami nazw z innych regionów. Na potrzeby tego artykułu wymienimy kilka istotnych wsi: Klimasze (od Klimaszewnicy), czy Mężenin (od wsi Mężenino w ziemi ciechanowskiej). Drugi człon w lokalnych nazwach był dodawany, by odróżnić nową wieś od pierwotnej metropolii lub zasygnalizować położenie. Rzeki dają możliwość łatwego spełnienia obu warunków. I tak, Cieciorki – Dąb pierwotnie zapewne nazywały się Cieciorki super flumine Dąb (czyli ‘Cieciorki nad rzeką Dąb’). Po skróceniu i wyrzuceniu łacińskich dodatków zostają nam Cieciorki – Dąb, Pruszki – Jabłoń, Sędziwuje – Prątnik (zwane również Sędziwujami Prątnickimi) i wiele innych.

Podobnie było z nazwiskami. De Klimasze (‘z Klimasz’) staje się Klimaszewskim, de Nagorky pozostaje Nagórką lub staje się Nagórskim.

Warto wspomnieć o innych, znanych formach nazwiska używanych w stosunku do kobiet. Nagórczyna była żoną Nagórki, Nagórczanka – jego córką.

Należy również zasygnalizować kwestię deklinacji. W literaturze spotyka się dwie formy dopełniaczowe: z Nagórek oraz z Nagórk. Nie rozsądzając, która jest poprawna, preferowana jest wersja z Nagórk, jako że była częściej używana w rodzinie.

2.3. Inne wsie o tej samej nazwie

Przed przystąpieniem do jakichkolwiek rozważań należy zapoznać się z informacjami na temat innych wsi o podobnej nazwie oraz rodzin Nagórków na przestrzeni dziejów. Jak wskazano wyżej, dodanie nazwy rzeki może świadczyć o chęci odróżnienia nowej wsi – może to być zatem wskazanie, że Nagórki – Jabłoń powstały jako kolonia innej osady. W ciągu lat istniało wiele osad o nazwie Nagórki – kilka z nich pojawiło się już w XIV wieku, zatem przed rozpoczęciem omawianej kolonizacji wschodniego Mazowsza. Można tutaj przytoczyć takie wsie jak:

1. Nagórki – Dobrskie, Nagórki – Judyce i Nagórki – Olszyny (zwane wcześniej Nagórki – Burnak) – leżące ok. 5 km na południe od Drobina. Jest to zespół wsi powstałych prawdopodobnie na przełomie XIV i XV wieku, jak wskazują kolejne hasła w Słowniku historyczno – geograficznym ziem polskich w średniowieczu (Jurek, 2010). Ich najstarszymi notowanymi właścicielami byli Sędek, Krystyn, Wojciech, Jan i Maciej – szlachta herbu Bolesta. Warto wśród nich wymienić Piotra Borka z Nagórk, który żył w połowie XV wieku. Wsie powstały prawdopodobnie przez podział pojedynczego nadania – hipotetycznych pierwotnych Nagórk – przywilej Boleściców z 1408 roku już wymienia te trzy miejscowości, zatem nadanie mogło mieć miejsce jeszcze wcześniej. Nazwa wsi może być związana z faktem, że Na góra było jednym z zawołań Boleściców. W przypadku wsi Nagórki – Olszyny należy również odnotować szlachtę herbu Dołęga, co zostanie omówione w dalszej części publikacji.
2. Nagórki, czasem zwane Drożęcin – Nagórki lub Nagórki – Trojanki (Rejestry pogłównego generalnego woj. mazowieckiego z lat 1662 – 1674) – wieś ok. 10 km na północ od Łomży, w parafii piątnickiej. Jerzy Wiśniewski (1989) powstanie tej wsi wiąże z niejakim Świętosławem Nagórskim, który miał przed 1443 rokiem wykupić część istniejącego już wówczas Drożęcina. Wydzielonej w ten sposób nowej wsi dodano do pierwotnej nazwy element odróżniający. W osadzie w XVII wieku notowano rodzinę Nagórskich, czasem zapisywaną jako Nagórka. Niespójny zapis mógł wynikać z błędu urzędnika (jak w przypadku zniekształceń „Nawika” dla Nagórków z Nagórk – Jabłoni i „Prątnowski” dla Prątnickich – oba zapisy pojawiły się we wspomnianych Rejestrach).
3. Wyszonki – Nagórki – wieś ok. 18 km na zachód od Brańska, w ziemi bielskiej, związana ze szlachtą herbu Grabie (Wyszyńskimi), powstała w połowie XV wieku. Prawdopodobnie jeden z rycerzy Wyszyńskich nosił przezwisko Nagórka, od którego wzięła się nazwa jego części nadania (Urząd Gminy Klukowo. Historia miejscowości w naszej gminie). Tamtejsza szlachta również wskazana jest pod herbem Roch III jako Wyszeński – Nagórka (Wittyg, 1908, s.362).
4. Nagórki w gm. Osięciny w województwie kujawsko – pomorskim.
5. Nagórki w gm. Grabów w województwie łódzkim. Według lokalnych informacji powstanie wsi związane jest z rodziną Nagórskich herbu Ostoja. Wieś, znana już w 1321 roku nosiła wówczas nazwę Nagorczicze (Chlebowski, Sulimierski, 2002, T. 15, cz. 2, s. 367).

2.3.1. Przeniesienie nazwy czy nowa wieś?

Nagórki – Drożęcin i Wyszonki – Nagórki (czyli dwie wsie leżące niedaleko Zambrowa) otrzymały nazwy prawdopodobnie związane z nazwiskiem lub przezwiskiem – niekoniecznie od gniazda założyciela. Brak jest na razie poszlak by sądzić, że w przypadku Nagórk – Jabłoni mamy do czynienia z przeniesieniem nazwy z innej osady. Zatem czy nazwa wsi mogła pochodzić od nazwiska lub przydomku?

2.4. Inne rodziny Nagórków

Oprócz wskazanych wyżej rodzin Nagórków i Nagórskich herbu Jastrzębiec, Ostoja, Grabie, Roch III lub Trzaska, istnieją w Polsce inne rody o tym nazwisku. Warto wymienić trzy spośród nich.

Pierwszą są Nagórkowie zamieszkali w parafii Jeruzal koło Skierniewic. Notowani są przynajmniej od początku XVIII wieku (Genealogiczna kartoteka – baza urodzeń, małżeństw i zgonów, 2019) – nie udało się do tej pory ustalić ich pochodzenia.

Dwie pozostałe rodziny są istotne dla Nagórk – Jabłoni, ponieważ zamieszkują w niedużej odległości. Mowa o rodzinach osiadłych we wsiach Podbiele w parafii Szumowo oraz Ołdaki – Polonia w parafii Andrzejewo. W przypadku obu tych osad Nagórków notowano już w 1673 roku (Rejestry pogłównego generalnego woj. mazowieckiego z lat 1662 – 1674). Nie jest potwierdzone skąd przybyli oraz od której rodziny mogą się wywodzić – możliwe jest zatem, że Nagórkowie z Nagórk – Jabłoni pochodzą od którejś z nich, jak i że te rodziny są bocznymi liniami Nagórków zambrowskich.

2.5. Najstarsze dokumenty dotyczące wsi

Najbogatszym źródłem informacji o Nagórkach – Jabłoni są oczywiście wszelakie dokumenty. Oprócz syntez i opracowań, zostaną przytoczone pewne źródła odnoszące się konkretnie do tej wsi lub do ziemi łomżyńskiej.

Należy zaznaczyć, że ze względu na nazwę, która na samym Mazowszu występuje w kilku miejscach, również przed założeniem Nagórk – Jabłoni, pewną trudność sprawia odpowiednie przyporządkowanie dokumentów do właściwej wsi.

Nazwa wsi Nagórki – Jabłoń, gdzie odniesienie nie podlega jakimkolwiek wątpliwościom, pojawia się po raz pierwszy późno, bo w roku 1578. Osada jest wymieniona w Rejestrze podatkowym powiatu zambrowskiego (za: Zugaj, 2012, s.308). Nie ma tam bliższych informacji o właścicielach, jednak można przyjąć, że wieś powstała nie później, niż w owym roku.

Kolejny raz wieś wymieniana jest w podobnych dokumentach z lat 1634 – 1635 – również bez bliższych danych (Rejestr poborów ziemi łomżyńskiej z lat 1634 – 1635).

Dopiero Rejestry pogłównego generalnego woj. mazowieckiego z lat 1662 – 1674 dają głębszy obraz właścicieli i mieszkańców. Z tych rejestrów wynika, że prócz Nagórków, w osadzie mieszkali wówczas również Klimaszewscy, Puchalscy, Prątniccy i Konopkowie – zatem same okoliczne nazwiska. Nagórkowie pojawiali się również w innych wsiach, co zostanie omówione w dalszej części.

Przeszukując Metrykę Koronną czy Kapicjana, można stwierdzić, że pośród bardzo wielu okolicznych wsi (Sędziwuje – Prątnik, Pruszki – Jabłoń, Cieciorki, Krajewo, Zakrzewo, Konopki), nazwa Nagórki – Jabłoń w znalezionych dotychczas aktach pojawia się dopiero w… 1694 roku (Odpisy dokumentów z ksiąg sądowych łomżyńskich). Dokument dotyczy przejęcia przez Krajewskich części posiadłości rodziny Prątnickich w Sędziwujach, Krajewie – Paduchach (obecnie Krajewo Stare) i właśnie w Nagórkach, w związku z wcześniejszym zastawem. Dotychczas żaden starszy dokument nie został znaleziony – poszukiwania trwają.

Czesław Brodzicki (1999, s.144) wskazał dokładny moment i transakcję, która miała dać początek Nagórkom – Jabłoni. Jednak doktor Tomasz Jaszczołt (2013, s. 197 – 198) dowiódł, że omawiana wymiana ziem dotyczyła innych wsi – Faszczy i Jabłonki – Świerczewa, kilkanaście kilometrów na południe, również nad rzeką Jabłoń. Zatem można powiedzieć, że najpewniej postaci wskazane przez Brodzickiego nie miały nic wspólnego z założeniem Nagórk – Jabłoni. Na książkę Czesława Brodzickiego powołuje się również Leszek Zugaj (2012) w swoim dziele Powiat zambrowski. Historia i współczesność. Wnioski Leszka Zugaja co do powstania tej wsi (często sprzeczne z podanymi przez niego źródłami) są oparte na tej samej, błędnie wskazanej transakcji.

2.6. Najstarsze dokumenty dotyczące rodziny

W przypadku dokumentów dotyczących rodziny, pojawia się podobny problem jak z osadą – przypisanie osoby wymienionej w dokumencie do odpowiedniego rodu. Przyjęto, że w przypadku pojawienia się odniesienia do ziemi łomżyńskiej, Łomży, Zambrowa lub odpowiedniego herbu, dokument dotyczy tej konkretnej rodziny. W kwestii Łomży i ziemi łomżyńskiej wątpliwości mogą dotyczyć jedynie rodziny herbu Trzaska, która w niektórych dokumentach zapisana jest jako Nagórka, co zostanie opisane poniżej.

• 

• 

Ilustracja 4: herby Ślepowron (l) i Nabram (p) używane przez Nagórków z Nagórk – Jabłoni. Źródło: Wikipedia

Pierwszy odnaleziony dokument odnoszący się do Nagórków łomżyńskich pochodzi z roku 1560 i 1561. Zapisy te zostały odnalezione dzięki doktor Małgorzacie Krystynie Frąckiewicz (2018) i jej Słownikowi nazwisk łomżan (XV – XIX wiek) zawierającemu mnóstwo informacji o lokalnych rodzinach i ich historii. Tam, wraz z odwołaniami do źródeł, czytamy o Franciszku (‚Franciscus’) i Rafale (‚Raphael’) Nagorka de Lomza. Są to osoby odnotowane jako eksporterzy produktów rolnych (Kutrzeba, Duda, 1915, s. 171, 202 i 502) – Franciszek Nagórka przez Gdańsk w jednym roku wywiózł 16 łasztów zboża. U Franciszka i Rafała nazwa wsi Nagórki – Jabłoń nie pojawia się. Jednakże, wskazując na ziemię łomżyńską można założyć, że to Nagórkowie spod Zambrowa. Te dwie postaci mogą zatem być najwcześniejszymi, do tej pory odkrytymi i udokumentowanymi Nagórkami ze wsi Nagórki – Jabłoń w ziemi łomżyńskiej.

Doktor Tomasz Jaszczołt dotarł do kolejnego najstarszego Nagórki – ks. Marcina (komunikacja osobista, 20.05.2019). W roku 1580 oraz 1589 w zapisach poznańskich wspomniany jest Martinus (‘Marcin’) Nagorka, syn Michała Nagórki herbu Bujno (Ślepowron) i Katarzyny Wdziękońskiej (Weimann, 1909, s. 58, 59, 69). Co istotne, ojciec ks. Marcina miał pochodzić z ziemi łomżyńskiej – ex districtu Lomżensi (sic!). Nazwisko jego matki jest również charakterystyczne dla okolicy Zambrowa. Zatem, pomimo że nazwa wsi nie jest wymieniona w dokumencie (podobnie jak u wcześniejszych Franciszka i Rafała), to można przyjąć z dużą dozą pewności, że mowa jest o Marcinie Nagórce z Nagórk – Jabłoni. Jest to najstarszy znaleziony dotychczas zapis potwierdzający, że rodzina Nagórków z Nagórk – Jabłoni używała herbu Ślepowron.

Ksiądz Marcin Nagórka mógł również być proboszczem łukowskim, co zostanie pokazane w dwóch innych źródłach w dalszej części. Dzięki uprzejmości pani Wiesławy Kubów, Dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury z Łukowej udało się odnaleźć ślad, który może to potwierdzać. Najpewniej nie chodzi o Łuków, lecz o miejscowość o nazwie Łukowa w powiecie biłgorajskim. Otóż, jak przekazały panie Wiesława Kubów i Lucyna Paluch, w dzwonnicy kościoła w Łukowej znajduje się tablica aktualizowana co kilka lat, gdzie wśród kolejno wymienionych proboszczów parafii łukowskiej znajduje się Marcin Nagórka wskazany w roku 1612 (komunikacja osobista, 15.07.2019). Może to być właśnie Martinus Nagórka ex districtu Lomżensi – czyli zapewne z Nagórk – Jabłoni. Informacja ta została również opublikowana w Gońcu Łukowej (Kubów, Paluch, 2016, s. 11).

W Rejestrach podatku pogłównego i podymnego z lat 1662 – 1674 znajdujemy wielu Nagórków, nie tylko w Nagórkach – Jabłoni. I tak, wśród osób mieszkających w rodowej wsi mamy Szymona, Pawła (w jednym domu), Józefa – syna Pawła, braci Łukasza i Jana, w kolejnym domach również Waleriana i Pawła oraz Jakuba i Jana. Wielu z nich miało żony (niewymienione z imienia), w kilku wypadkach byli również synowie, również bezimienni. Z kobiet, oprócz nieznanych bliżej żon, mamy Dorotę Nagórkę, opisaną jako inquilina (‘komornica, chłopka, pracownica’), mieszkającą razem z Marcinem Klimaszewskim i jego żoną.

Oprócz powyższych Nagórków, nazwisko to w podanych Rejestrach notowane jest też w innych okolicznych osadach. Mamy Aleksandra i dwóch Pawłów (z których jeden był wdowcem) w Sędziwujach. W późniejszych spisach odnotowano wdowy po nich – Dorotę po Pawle i Mariannę po Aleksandrze. Drugi spośród Pawłów nie był powtórnie notowany. W Krajewie – Korytkach pojawia się Mathias (wówczas imiona Maciej i Mateusz mogły nie być rozróżniane). W Krajewie – Gąsiorach (nieistniejąca już wieś) jest zapis o Wawrzyńcu Nagórce mieszkającym z żoną i konkubiną.

W trzech spośród tychże Rejestrów pojawiają się również mieszkańcy wsi Nagórki – Drożęcin (w jednym z nich wieś nazwana jest Nagórki – Trojanki) w parafii piątnickiej. Przy czym w jednym z tych trzech spisów mieszkańcy zapisani są pod nazwiskiem „Nagórka”, w dwóch pozostałych – „Nagórski”. Zapewne mowa jest o szlachcie herbu Trzaska opisanej wcześniej, a w jednym z tych dokumentów nazwisko wpisano błędnie. 

Kolejną istotną postacią jest ksiądz Tomasz Ignacy Nagórka, dziekan piaseczyński i proboszcz czerski. Jak udało się ustalić, Tomasz Nagórka z Nagórk – Jabłoni ufundował w 1724 roku sztukę teatralną w Kolegium Pijarskim w Górze Kalwarii (Nagórka, 2019). W programie tej sztuki (Svenotto Haraldi Danorum Regis Filius etc., 1724, s. 2) zawarta jest laudacja dla Tomasza Ignacego, z pewnymi istotnymi informacjami – m.in. imionami rodziców (Józef i Agnieszka Zambrzycka) oraz wizerunkiem herbu rodziny Nagórków (Ślepowron) stylizowanym według zasad heraldyki kościelnej.

Wspomnianym ojcem księdza Tomasza Ignacego mógł być Józef Nagórka wymieniony w Rejestrach pogłównego generalnego – Józef w 1663 roku podany jest jeszcze ze swoim ojcem Pawłem, w 1674 – już z żoną, lecz bez dzieci. Ta postać będzie jeszcze wspomniana.

Jednym z kolejnych źródeł wartych rozważenia jest monumentalne dzieło Seweryna Uruskiego (1931) Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. W tomie XII (s. 9-10) znajduje się dosyć obszerny wpis dotyczący Nagórków herbu Nabram – ze względu na jego objętość, nie będzie przytoczony w pełnym brzmieniu (w bibliografii znajduje się odnośnik do strony internetowej, gdzie całość jest dostępna). Rodzina Nagórków mieszkająca w Nagórkach – Jabłoni najpewniej używała również tego herbu. Wpis ten wspomina postaci noszące nazwisko lub przezwisko Nagórka. Jednak należy spojrzeć na niego niezwykle krytycznym okiem, ponieważ analiza ujawnia, że dotyczy on przynajmniej trzech różnych rodzin. 

Najstarszą pojawiającą się u Uruskiego postacią jest Borko, dziedzic wsi Nagórki z roku 1437. Najpewniej mowa jest o Piotrze Borku, który był dziedzicem, ale w Nagórkach koło Płońska (Jurek, 2010). Ten zapis może sugerować, że Nagórki – Jabłoń są kolonią wsi należących do Boleściców. Następnie wymieniony jest N. (czyli ‘Nagórka’) starosta brański z roku 1441. Tutaj z pomocą przychodzi artykuł dra Tomasza Jaszczołta, który twierdzi, że wspomnianą osobą jest Mikołaj Nagórka Dzierzgowski herbu Bolesta (ponownie), który był podkomorzym zakroczymskim (Jaszczołt, 2017, s. 337). U Jaszczołta czytamy, że w 1441 roku Mikołaj Dzierzgowski miał pojawić się w Zambrowie na rokach sądowych. Byłby to zatem pierwszy Nagórka, którego obecność odnotowano w tej okolicy. Historia jego przyjazdu jest burzliwa i wiąże się z incydentem zajęcia ziemi bielskiej przez księcia mazowieckiego Bolesława IV w latach 1440 – 1444. Wówczas to istniał urząd starosty brańskiego. Nie ma jednak informacji, by Mikołaj Nagórka miał pozostać na dłużej w okolicach Zambrowa. Jest również niespójność jego herbu z herbem Nagórków z Nagórk – Jabłoni.

Kolejną osobą z herbarza jest Krystyn ze Smolska (1481) i jego córki – zakonnice, Anna i Elżbieta. Znalazłem dwie postaci zwane Krystynem ze Smolska. Pierwszy z nich żył w początku XV wieku (1411 – 1430) i nosił herb Szeliga (Rycerski ród Szeligów z okolic Kruszwicy). Lata życia wskazują, że wpis nie odnosi się do niego. Drugi z nich żył później (podano datę 1457) i pojawia się w Herbarzu polskim Kaspra Niesieckiego (1841, T.8, s. 423) jako przedstawiciel rodziny Smolskich z woj. mazowieckiego herbu Jastrzębiec, po raz kolejny. Miał być stolnikiem inowrocławskim. Imię Krystyn pojawia się również wśród płońskich Nagórków w roku 1469 – mógł to być syn Piotra (Borka?) z Nagórk (Jurek, 2010). Zatem ta osoba jest niepotwierdzona. 

Kolejne kilka osób z herbarza Uruskiego pozostaje niezweryfikowane. Jednak jest wśród nich ciekawostka – Krzysztof, syn Wojciecha, dziedzic Wyszonki 1586 r. Nazwa Wyszonki wskazuje wyraźnie, że może chodzić jedynie o Wyszonki – Nagórki, zatem wieś związaną z Nagórkami – Wyszeńskimi herbu Grabie w ziemi bielskiej.

Pojawia się wreszcie Marcin Nagórka jako kanonik poznański i proboszcz łukowski, opisany wcześniej.

Uruski podaje również Tomasza, dziekana piaseczyńskiego i proboszcza czerskiego – tożsamego z Tomaszem Ignacym Nagórką odnalezionym dzięki Svenotto. Jednak mamy tutaj pewną niespójność herbarza z danymi z laudacji Tomasza Ignacego. Otóż Uruski podaje, że Agnieszka Zambrzycka miała być pierwszą żoną Łukasza, syna Józefa. Z laudacji wiemy, że była ona jednak żoną Józefa (nie Łukasza) i matką Tomasza Ignacego. Zatem skoro Józef był ojcem Łukasza (wg Uruskiego) i ojcem Tomasza (wg Svenotto) a Jan był bratem Tomasza (wg Uruskiego), oraz że Agnieszka Zambrzycka była żoną Józefa i matką Tomasza (wg Svenotto), to dokonując twórczej syntezy tych informacji można stwierdzić, że małżonkowie Józef Nagórka i Agnieszka Zambrzycka byli rodzicami trzech synów – Jana, Tomasza i Łukasza. Dodatkowo, w innym źródle odnotowano Łukasza Nagórkę i jego żonę Ewę Gumowską (wg Uruskiego było to drugie małżeństwo Łukasza) oraz ich dzieci – Katarzynę Barbarę urodzoną w 1716 r. w Radzyminie pod Warszawą (Akta stanu cywilnego gminy Radzymin powiat płoński (1618 – 1808), s. 43) oraz Kazimierza Tomasza urodzonego w 1720 r. w Babicach, również pod Warszawą (Księgi parafii rzymskokatolickiej Wniebowzięcia NMP w Starych Babicach, Księga chrztów 1719-1726 r., s. 6v). Już w 1725 w Radzyminie Ewa Nagórczyna (zatem najpewniej Ewa Gumowska, żona Łukasza) bierze kolejny ślub – ze Stanisławem Kurowskim (Akta stanu cywilnego gminy Radzymin powiat płoński, s. 53). Można więc przyjąć, że Łukasz zmarł między rokiem 1720 a 1725. Nieznane są na razie losy jego dzieci.

Ostatni akapit u Uruskiego odnosi się do szlachty wylegitymowanej w 1851 roku. Lista osób jest tożsama z listą zawartą w Spisie szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacyi o dowodach szlachectwa (1851, s. 163). Najprawdopodobniej to tym właśnie osobom (możliwe, że błędnie) przypisano herb Nabram. Niestety, okoliczności tego wydarzenia, motywacje i wiedza wymienionych, pozostają nieznane. Nie odnaleziono żadnych dowodów sprzed 1850 roku dokumentujących używanie przez Nagórków herbu Nabram.

Z powyższego opisu wynika, że Uruski w swoim dziele dokonał syntezy przynajmniej trzech rodzin Nagórków pieczętujących się trzema (lub więcej) herbami. Nie ma informacji o jakimkolwiek pokrewieństwie pomiędzy tymi rodami – domysły pozostają spekulacjami.

Warto również zajrzeć do herbarza autorstwa Kaspra Niesieckiego (1841, T.6, s. 510). Herb rodziny Nagórków nie jest tam podany. Mamy wymienionych, ponownie, Mikołaja Nagórkę, sędziego ciechanowskiego, tożsamego z N., starostą brańskim herbu Jastrzębiec, chociaż tego stanowiska i herbu Niesiecki nie podaje, oraz Marcina, kanonika poznańskiego i plebana łukowskiego (herbu Ślepowron, którego autor również nie stwierdza). Jest też wspomnianych dwóch innych Nagórków pojawiających się u Uruskiego – Jan i Adryan z XVII wieku, przy czym na końcu jest odwołanie do rodziny Słuckich. Jak widzimy w tym samym herbarzu, jest to odniesienie do rodu Słuckich herbu Dołęga – herb ten dotychczas nie pojawił się w innych dokumentach dotyczących Nagórków. Wśród Słuckich w tymże źródle są wymienieni Jędrzej, Stefan i Jakub, dziedzice na Nagórkach w ziemi wiskiej w latach 1632 i 1697. Same Nagórki w ziemi wiskiej są niejasne. Może chodzić o wspomniane Nagórki (Drożęcin) leżące na północ od Łomży, które są najbliżej ziemi wiskiej, przy samej jej granicy. Jest natomiast u Słuckich referencja do wsi Burnak, czyli Nagórki – Burnak, obecnie Nagórki – Olszyny koło Płońska, gdzie dziedziczyła również szlachta herbu Jastrzębiec. Informację o pochodzeniu Słuckich herbu Dołęga ze wsi Nagórki – Burnak potwierdza też Czesław Brodzicki (1994, s. 233 i 285). Zatem ten wpis również może być kompilacją kilku rodzin pieczętujących się przynajmniej trzema herbami. 

2.6.1.Zmiana herbu w XIX wieku a kwestia innych rodzin i wsi

Podsumowując dotychczasowe rozważania, najsilniejszym spośród wymienionych kandydatów do założenia wsi był Mikołaj Nagórka Dzierzgowski herbu Jastrzębiec, który pojawił się w dwóch herbarzach. Ciekawym epizodem jest jego potwierdzona obecność w Zambrowie w czasie rządów księcia mazowieckiego nad ziemią bielską (1440 – 1444). Nawet jeśli podczas samego pobytu wieś nie powstała, to należy pamiętać, że książę Bolesław, po wycofaniu się z zajętych terenów litewskich (po roku 1444), wielu swoich sojuszników wynagrodził i skompensował im nadane a porzucone dobra w utraconych ziemiach. Mikołaj Nagórka mógł zatem otrzymać nagrodę za służbę, za utracone stanowisko starosty brańskiego lub kompensatę za jakieś nadanie w postaci ziemi pod Zambrowem. Nagórki – Jabłoń byłyby wówczas kolonią Jastrzębców. Brak jest na razie informacji o takim przebiegu wydarzeń. Ponadto, rozległe dobra Mikołaja Nagórki, które po jego śmierci (ok. 1467 r.) zostały podzielone między jego potomków, są dosyć dobrze poznane. Znajdowały się w ziemi ciechanowskiej i nie ma wskazań, by posiadał on nadania czy dokonywał zakupów w okolicy Zambrowa (Borkiewicz – Celińska, 1970).

Należy także odnotować, że o ile Mikołaj Nagórka Dzierzgowski używał herbu Jastrzębiec, o tyle Nagórkowie z Nagórk – Jabłoni pieczętowali się herbem Ślepowron (potwierdzonym w XVI i XVIII wieku), a później – herbem Nabram (od ok. 1850 r.). O ile w drugim przypadku brak ciągłości może wynikać z pomyłki Heroldii przy potwierdzeniu lub nadaniu herbu, o tyle w kwestii Mikołaja Dzierzgowskiego są wątpliwości. Jak zostanie pokazane dalej, w okolicy Zambrowa znane są historie kilku rodzin, które wydzielając się z innych rodów i nawet zmieniając nazwisko, zachowały pierwotny herb. Wydaje się zatem, że ciągłość herbu powinna mieć miejsce jeśli nazwisko nie jest zmieniane – mowa jest o przydomku Dzierzgowskiego Nagórka, który miałby być przejęty przez podzambrowską rodzinę. W sytuacji Mikołaja Dzierzgowskiego i rodziny z Nagórk – Jabłoni brak jest spójności i ciągłości w tym zakresie.

Nie wydaje się, by miało znaczenie, iż Seweryn Uruski w swoim dziele pod herbem Nabram wypisał wiele postaci, które używały odmiennych herbów. Nie ma dowodów, by te osoby były jakkolwiek ze sobą spokrewnione, pomimo wspólnego nazwiska lub przydomku. Zatem brak odnotowania w którejkolwiek innej wsi Nagórków herbu Ślepowron (lub nawet Nabram) może świadczyć, iż rodzina z Nagórk – Jabłoni nie pochodzi od znanych, nawet starszych i notowanych wcześniej Nagórków.

2.7. Badania DNA

Nowe światło na historię rodziny rzuciły badania genetyczne wykonane dzięki wsparciu Projektpodlasie.pl. Badania Y-dna szlachty mazowieckiej i podlaskiej pozwalają na porównanie materiału genetycznego przedstawicieli wielu rodzin i odnalezienie pokrewieństwa – czy to lokalnego, czy w ramach rodów herbowych. Dzięki omówieniu wyników przez doktora Łukasza Lubicza – Łapińskiego okazało się, że Nagórkowie z Nagórk – Jabłoni mieli w średniowieczu wspólnego męskiego przodka z rodziną Olszewskich herbu Kościesza z Olszewa – Przyborowa w parafii Rutki (komunikacja osobista, 18.07.2019). Wynik dosyć ciekawy, tym bardziej, że jeszcze wskazuje na prusko – jaćwieskie pochodzenie obu rodzin. Należało zatem przyjrzeć się bliżej odkrytym krewnym, jak i poszukać, w miarę możliwości, wiarygodnego łącznika pomiędzy rodzinami.

2.7.1 Olszewscy z Olszewa – Przyborowa

Rodzina Olszewskich herbu Kościesza, dzięki działalności pana Marcina Olszewskiego (2008), ma dobrze prześledzoną genealogię i historię. Jak twierdzi pan Olszewski, jego rodzina pochodzi od rodu Mężeńskich (lub Mężyńskich) herbu Kościesza, właścicieli Mężenina w parafii Rutki. W czasie kolonizacji i intensywnego obrotu ziemią w XV wieku Mężeńscy, powiększając swoje posiadłości, odkupili wieś Olszewo – Przyborowo od wcześniejszych właścicieli, rodziny Olszewskich herbu Bończa. Z biegiem czasu, gałąź Mężeńskich, która tam zamieszkała, przyjęła nazwisko poprzednich właścicieli wsi zachowując swój herb. Transakcja kupna miała miejsce ok. 1465 roku, gdy w Przyborowie notowano Mirza i Krystyna Mężyńskich.

Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (Chlebowski, Sulimierski, 1902), Mężenin w ziemi zambrowskiej został założony przez synów Mikołaja z Mężenina ciechanowskiego. Stąd też nazwa – została przeniesiona w prawie niezmienionej formie – pod Ciechanowem znajduje się Mężenino, w par. Rutki – Mężenin. Przyjmuję, że ciechanowskie Mężenino jest wsią, z której pochodzą Mężeńscy. Data założenia podzambrowskiej wsi wynika z daty zakupu ziemi przez Mężeńskich od poprzednich właścicieli – sukcesorów Konrada z Zaświaczyna. Mężeńscy przebywający w ziemi łomżyńskiej pisali się z Mężenina już w latach 40. XV wieku, jednak mogło to być związane z Mężeninem ciechanowskim.

3. Hipotezy

Na podstawie powyższych informacji, rozwijając je i weryfikując, należało wyjaśnić w jak największym stopniu zaistniałe okoliczności. Kluczową kwestią jest odnalezienie wiarygodnego łącznika pomiędzy rodzinami Nagórków i Olszewskich. Poniżej znajduje się próba syntezy, która może wyjaśniać powstanie wsi Nagórki – Jabłoń oraz pojawienia się rodziny Nagórków.

3.1 Hipoteza pochodzenia od okolicznej szlachty z zachowaniem herbu

Najważniejszą z rozpatrywanych hipotez na temat pojawienia się Nagórków jest pokrewieństwo z jedną z okolicznych rodzin. Mógł na to wskazywać fakt, że akurat po północnej stronie Zambrowa ulokowało się kilka innych rodów herbu Ślepowron – m.in. Prątniccy ze wsi Sędziwuje – Prątnik, Klimaszewscy z Klimasz i Ciecierscy z Cieciorek (Jankowski, 2018). Nagórkowie mogli wyodrębnić się z jednej z tych rodzin, co sugerują podobne historie w okolicy, jak chociażby geneza Olszewskich herbu Kościesza, czy inna – przedstawiona poniżej. Jak wykazano wcześniej, pomimo odmiennego nazwiska, poszlaką może być ciągłość herbu pomiędzy rodzinami.

Klimaszewscy (najbliżsi spośród wymienionych sąsiadów) przybyli w te rejony dopiero ok. 1526 roku (Winko, 2016). Brak jest jakichkolwiek wskazań (poza herbem) – dokumentów, pamięci rodzinnej, czy innych, mówiących o wspólnym pochodzeniu z tymi spośród sąsiadów, mimo że data założenia Klimasz jest wcześniejsza, niż najstarsze znalezione dotychczas dokumenty mówiące o Nagórkach – Jabłoni. Na Ciecierskich nie wskazuje ani żaden dokument, ani bliskość fizyczna (pomiędzy Nagórkami a Cieciorkami znajduje się jeszcze wieś Konopki, ze szlachtą herbu Bielizny). Zatem pozostała osada Sędziwuje – Prątnik.

3.1.1. Prątniccy, Sędziwój z Nasierowa i Nasierowscy

Sędziwuje Prątnickie to osada założona w roku 1422, kiedy rycerz Sędziwój z Nasierowa (w ziemi ciechanowskiej) herbu Ślepowron otrzymał nadanie nad rzeką Prątnik – dopływem Jabłonki (Nasierowski, 2013b). Rodzina rycerza, podobnie jak on, prowadziła intensywną politykę zakupów i konsolidacji dóbr. W jej wyniku powstało kilka gałęzi rodziny, wszystkie pochodzące od Nasierowskich. Sędziwój, oprócz otrzymania nadania, sprzedał swoje dobra dziedziczne w rodzinnym Nasierowie i Chrzcięcinie (obecnie nieistniejąca wieś koło Nasierowa) bratu Andrzejowi, który również dokonał wielu transakcji i otrzymał nadania w innych rejonach (Nasierowski, 2013a). Dodatkowo, co kluczowe, Sędziwój w 1440 roku odkupił od rycerzy z pobliskich Proszek (Pruszkowskich) część ich ziem nad rzekami Jabłoń i Dąbek (dopływem rzeki Dąb). Podano we wpisie, że dobra Pruszkowskich leżały In nemoribus, ‘w lesie’ (Wiśniewski, 1989), co wskazuje, że Nagórki – Jabłoń mogły wówczas jeszcze nie istnieć i nie zostały założone przez Pruszkowskich, którzy te ziemie sprzedali. Należy zaznaczyć, że jeśli dobra Pruszkowskich odkupione przez Sędziwoja sięgały od rzeki Jabłoń do rzeki Dąb, to mogły obejmować tereny późniejszej wsi Nagórki – Jabłoń. Nie odnaleziono dotychczas żadnych śladów sprzedaży ziem nad Jabłonką nabytych przez Sędziwoja.

Potomkami Sędziwoja byli Prątniccy (Kapica Milewski, 1870, s.336), którzy pieczętowali się tym samym herbem, co Nasierowscy – zatem zmiana nazwiska, ponownie, nie wiązała się ze zmianą herbu. 

Nie ma dowodów w postaci źródeł i dokumentów potwierdzających podział lub sprzedaż (w przypadku alternatywnego przebiegu wydarzeń) ziem należących do Sędziwoja lub jego potomków. W kolejnych latach synowie Sędziwoja są wielokrotnie szczegółowo notowani w księgach ze względu na sprawę sądową związaną z zabójstwem Sędziwoja, co mogło mieć miejsce nie później, niż w 1446 r. Z tych relacji wiemy, że Sędziwój miał prawdopodobnie 4 synów – Adama, Stanisława, Macieja, Mikołaja, w kolejnym natomiast pokoleniu można doliczyć się kilkunastu potomków (zależnie od interpretacji danych – ze względu na powtarzalność imion ciężko jest potwierdzić czy pewne osoby nie były zapisywane wielokrotnie). Kwestię zabójstwa Sędziwoja odnotowuje m.in. Czesław Brodzicki (1999, s. 153) i prof. Adam Wolff (1930, s. 10, 18, 26, 29 i 31). Członkowie rodziny Sędziwoja są również potwierdzeni przez prof. Franciszka Piekosińskiego (1911, s. 66-67). W żadnym z powyższych źródeł Nagórki – Jabłoń nie są wymieniane (poza omówioną wcześniej kwestią błędnie wskazanej transakcji przez Cz. Brodzickiego). Może to sugerować, że wieś wówczas jeszcze nie istniała.

Jest jeszcze jedna poszlaka. Otóż Uruski w swoim herbarzu (mając w pamięci dyskusyjną rzetelność jego opisów) przytoczył pewną informację. We wpisie dotyczącym Nasierowskich herbu Ślepowron (1931, T. 12, s. 46) jest zapis, że owa rodzina przyjęła przydomek Nagórka. Nie znając źródła tej wiadomości zaznaczam, że jest to jak dotąd jedyne odnalezione w herbarzach (pośrednie) powiązanie nazwiska lub przydomku Nagórka z herbem Ślepowron. Możliwe, że podczas podziału dóbr jedna gałąź przyjęła za nazwisko wcześniejszy przydomek, a druga używała nazwiska od rzeki Prątnik. Możliwe też, że zapis u Nasierowskich, z jakiegoś powodu odnosi się do ich odnogi – Nagórków a nie wcześniej używanego przydomku. Nazwisko i nazwa wsi wówczas wynikałyby z innych okoliczności.

Zatem można przyjąć założenie, że Nagórki – Jabłoń mogły powstać w wyniku podziału dóbr Sędziwoja z Nasierowa pomiędzy jego potomków, niekoniecznie w pierwszym pokoleniu. Rodzina Nagórków mogła zachować, podobnie jak Prątniccy, pierwotny herb Nasierowskich.

3.2. Najkrótszy łącznik do Olszewskich – badania DNA i migracje 

Poszukując łącznika między rodzinami Nagórków i Olszewskich należy dokładnie prześledzić trasę migracji Mężeńskich. Patrząc na mapę okolic Ciechanowa znajdziemy tam bardzo ciekawy fakt. Mianowicie, współcześnie wieś Mężenino – Węgłowice graniczy z wsiami: Nasierowo Górne, Nasierowo Dolne i Nasierowo – Dziurawieniec, czyli z zespołem wsi Nasierowo, z którego pochodził Sędziwój – założyciel wsi Sędziwuje – Prątnik.

Jak czytamy w książce Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370 – 1526) autorstwa Anny Borkiewicz – Celińskiej (1970, s. 43), zarówno Nasierowo, jak i ciechanowskie Mężenino powstały najpewniej podczas fali kolonizacji w XIV wieku. Istniały na pewno w 1378 roku. Od tego czasu, już w XV wieku granice obu wsi zostały zmienione. Zarówno pierwotne Nasierowo, jak i Mężenino uległy podziałom i przesunięciu. Z Nasierowa powstały trzy wsie a część pierwotnej wsi została połączona z Mężeninem, Kargoszynem i Gałązkami, by ok. 1452 roku stworzyć Mężenino – Węgłowice w obecnym kształcie.

Nie zmienia to faktu, że obie wsie są położone bardzo blisko siebie (częściowo nawet nachodząc się podczas zmian) i powstały w podobnym czasie. Osoby pochodzące z tych wsi otrzymały w XV wieku nadania w innych częściach Mazowsza – zapewne dzięki swojemu zaangażowaniu w różne działania książęce (wojny?), motywowani potrzebą odejścia ze wsi (liczne rodzeństwo?) i zadbania o siebie i przyszłość swoich rodzin.

Gdyby Nagórki – Jabłoń powstały w wyniku podziału dóbr Sędziwoja z Nasierowa pod Zambrowem, można by pokusić się o hipotezę mówiącą, że rodziny pochodzące z Nasierowa oraz Mężenina również są ze sobą spokrewnione. Jest to możliwe, jeśli Nasierowo i Mężenino trafiły w ręce potomków wspólnego, niedawnego przodka. Możemy rozważać sytuacje od mówiącej, że obie wsie powstały w wyniku podziału większego nadania pomiędzy potomków pojedynczego, wcześniejszego założyciela, może jeszcze przed przyjęciem nazw, po taką, że sąsiadujące ze sobą nadania otrzymały osoby blisko ze sobą spokrewnione (bracia, kuzyni?). Należy pamiętać o odmiennych herbach rodzin Nasierowskich (Ślepowron) i Mężeńskich (Kościesza), jednak ten fakt nie podważa hipotez o nadaniach pod Ciechanowem. Herby mogły być przyjęte przed lub po przybyciu pod Ciechanów, lecz przed uzyskaniem kolejnych nadań wokół Zambrowa.

Dalej, rezultaty badań DNA Olszewskich i Nagórków wskazują na pochodzenie wschodnio-pomorskie. Oznacza to, że obie rodziny mogły przybyć w okolice Ciechanowa z terenów wówczas zajmowanych przez Prusów lub Jaćwingów. Zgodnie z informacjami Anny Borkiewicz – Celińskiej (1970), czy Jerzego Wiśniewskiego (1989), północne Mazowsze było poddane kolonizacji pruskiej i jaćwieskiej od XIII wieku (wówczas prawdopodobnie już zakładano wsie jaćwieskie pod Ciechanowem). Związane to było z emigracją z terenów, na których Krzyżacy prowadzili intensywne działania. Nie byłaby to zatem wyjątkowa sytuacja.

4. Podsumowanie i zakończenie

Na podstawie przytoczonego materiału można przyjąć dwa założenia o przebiegu powstania wsi Nagórki – Jabłoń.

Pierwsza hipoteza dotyczy pobytu w Zambrowie w roku 1441 Mikołaja Nagórki Dzierzgowskiego herbu Jastrzębiec, który mógł otrzymać nadanie w tej okolicy. Mogło się to wydarzyć po roku 1444, czyli już po utracie stanowiska starosty brańskiego. Poza samą obecnością Mikołaja Nagórki w mieście, brak jest jakichkolwiek dowodów i dalszych poszlak, by uwiarygodnić tę hipotezę.

Alternatywnie, możliwy przebieg wydarzeń wyglądał następująco. W XIV wieku powstały wsie Nasierowo i Mężenino pod Ciechanowem, położone bardzo blisko siebie. We wsiach tych mogły mieszkać blisko spokrewnione w linii męskiej rodziny Nasierowskich herbu Ślepowron i Mężeńskich herbu Kościesza pochodzenia pruskiego lub jaćwieskiego. Z rodzin tych pochodzili kolonizatorzy wschodniego Mazowsza, którzy założyli wsie i własne rody zachowując dawne herby. Z Nasierowskich wywodzą się Prątniccy (potomkowie Sędziwoja, założyciela wsi Sędziwuje – Prątnik) oraz Nagórkowie ze wsi Nagórki – Jabłoń. Z Mężeńskich – Olszewscy z Olszewa – Przyborowa. Nie jest wykluczone, że spokrewnionych rodzin jest więcej. Nagórki – Jabłoń w takim układzie powstałyby po osiedleniu się Sędziwoja z Nasierowa pod Zambrowem i odkupieniu przez niego części nadania nad rzeką Jabłoń od Gabriela z Proszek (Pruszek – Jabłoni) w roku 1440. Hipoteza ta wyjaśniałaby pokrewieństwo genetyczne między rodzinami Nagórków i Olszewskich. Faktem jest, że Nagórki – Jabłoń istniały już w 1578 roku a Nagórkowie z ziemi łomżyńskiej byli notowani w 1560 r.

Zatem czy rodziny Nasierowskich, Mężeńskich, Prątnickich, Olszewskich i Nagórków są ze sobą spokrewnione? Oprócz kwestii odnalezienia dokumentów potwierdzających, weryfikacja tej hipotezy jest technicznie możliwa do wykonania dzięki badaniom DNA. Pozostaje odnalezienie żyjących i zainteresowanych potomków wszystkich rodzin.

Opracowanie: Grzegorz Nagórka

5. Bibliografia

Akta stanu cywilnego gminy Radzymin powiat płoński (1618 – 1808). Pobrane z: http://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=13&zs=1123d&sy=1618&kt=4&plik=SkU-06.jpg#zoom=1.75&x=1733&y=1840 (30.09.2019).

Borkiewicz-Celińska, A. (1970). Osadnictwo ziemi ciechanowskiej w XV wieku (1370-1526). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Pobrane z: http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=65897&from=&dirids=1&ver_id=&lp=1&QI= (29.09.2019).

Brodzicki, Cz. (1994). Początki osadnictwa Wizny i ziemi wiskiej na tle wydarzeń historycznych w tym regionie Polski (do 1529 roku). Warszawa: TPZŁ.

Brodzicki, Cz. (1999). Ziemia łomżyńska do 1529 roku. Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe.

Chlebowski, B., Sulimierski, F. (red.). (1902). Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich.Warszawa: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego. Pobrane z: http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XV_cz.2/367 (30.09.2019).

Chrzcięcino. Kartoteka powiatu ciechanowskiego w średniowieczu. Kartoteka Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu. Pobrane z: http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=41016&from=publication 30.09.2019).

Frąckiewicz, M.K. (2018). Słownik nazwisk łomżan (XV – XIX wiek). Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe. Pobrane z: http://name.lomza.pl/ (05.10.2019).

Genealogiczna kartoteka – baza urodzeń, małżeństw i zgonów. (2019). Pobrane z: http://geneteka.genealodzy.pl (24.10.2019).

Jankowski, W. (2018). Zambrów – mapa historyczna. Pobrane z: http://zambrow.projektpodlasie.pl/ (30.09.2019).

Jaszczołt, T. (2013). Napływ rycerstwa i szlachty na pogranicze mazowiecko-podlaskie w XV i pierwszej połowie XVI wieku (obszar dzisiejszego powiatu wysokomazowieckiego). W: Rembiszewska, D., Krajewska, H. (red.), Rody, Rodziny Mazowsza i Podlasia. Źródła do badań genealogicznych (s. 161-244). Łomża: Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe.

Jaszczołt, T. (2017). Ziemie drohicka i bielska pod rządami Księcia Mazowieckiego Bolesława IV w latach 1440 – 1444. W: Grabowski, J., Mroczek, R. (red.), Dziedzictwo książąt mazowieckich. Stan badań i postulaty badawcze (s. 331-360). Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie. Pobrane z: http://agad.gov.pl/wp-content/uploads/2015/01/Dziedzictwo-Piast%C3%B3w2.pdf (29.09.2019).

Jurek, T. (red.). (2010). Słownik historyczno – geograficzny ziem polskich w średniowieczu, edycja elektroniczna. Pobrane z: http://www.slownik.ihpan.edu.pl (30.09.2019).

Kapica Milewski, I. (1870). Herbarz Ignacego Kapicy Milewskiego: (dopełnienie Niesieckiego): wydanie z rękopisu. Kraków: Kirchmayer W. Pobrane z: https://books.google.pl/books?id=6dlbAAAAcAAJ&pg=PA338&dq=pr%C4%85tnicki+herbarz&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwj557-pk7XlAhWF0KYKHToFA6IQ6AEIKDAA#v=onepage&q=pr%C4%85tnicki%20herbarz&f=false (24.10.2019).

Księgi parafii rzymskokatolickiej Wniebowzięcia NMP w Starych Babicach, Księga chrztów 1719-1726 r. Pobrane z: http://metryki.genealodzy.pl/metryka.php?ar=8&zs=8040d&sy=103&kt=1&plik=09.jpg#zoom=1&x=16&y=283 (30.09.2019).

Kubów, W., Paluch, L. (2016). Historia wsi i parafii uzupełniona o zdjęcia i skany wpisów z ksiąg kościelnych. Goniec Łukowej, 1 (107), s. 11-27. Pobrane z: http://www.lukowa.pl/images/goniec/2016kwiecien.pdf (29.09.2019).

Kutrzeba, St., Duda, Fr. (1915). Regesta thelonei aquatici wladislaviensis: saeculi XVI. Kraków: Akademia Umiejętności. Pobrane z: http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?id=7660 (05.10.2019).

Nagórka, G. (2019). Genealogiczna perła wśród zakurzonych starodruków Biblioteki Jagiellońskiej – program teatralny „Svenotto Haraldi Danorum Regis Filius etc.” z 1724 roku. Pobrane z: http://wirtualnie.lomza.pl/wirtualnie/wp-content/uploads/2019/09/Svenotto-Haraldi-Danorum-Regis-Filius-etc..pdf (30.09.2019).

Nasierowski, M. (2013a). Andrzej z Nasierowa. Pobrane z: http://www.nasierowski.com/andrzej-z-nasierowa/ (30.09.2019).

Nasierowski, M. (2013b). Sędziwój z Nasierowa. Pobrane z: http://www.nasierowski.com/sedziwoj-z-nasierowa/ (30.09.2019).

Niesiecki, K. (1841). Herbarz Polski ks. Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza w Lipsku, nakładem i drukiem Breitkopfa i Haertela. Lipsk: Breitkopf i Haertel. Pobrane z: https://books.google.pl/books?id=udV0bRK1BXcC&pg=PA423&lpg=PA423&dq=krystyn+ze+smolska&source=bl&ots=BJg5PXbSqT&sig=ACfU3U35KcHjuiT3QgVE0hdRBPmMetxxIQ&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjiw6WBv_PkAhWQtIsKHfHMAhwQ6AEwEHoECAkQAQ#v=onepage&q=krystyn%20ze%20smolska&f=false (30.09.2019).

Odpisy dokumentów z ksiąg sądowych łomżyńskich. Pobrane z: https://szukajwarchiwach.pl/29/678/0/1/48/skan/full/hH0BSniIs4xbhbpOvVSiHw (29.09.2019).

Olszewski, M. (2008). Historia rodu. Pobrane z: http://www.marcinolszewski.pl/?historia-rodu,97 (03.10.2019).

Pałucki, W. (red.). (1973). Atlas Historyczny Polski. Mazowsze w II połowie XVI wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Pobrane z: http://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=5724 (30.09.2019).

Piekosiński, F. (1911). Poczet rodów szlachty polskiej wieków średnich. Lwów: Drukarnia Ludowa. Pobrane z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F72072%2Fdirectory.djvu&p=72 (03.10.2019).

Rejestr poborów ziemi łomżyńskiej z lat 1634 – 1635. Pobrane z: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/web/guest/jednostka/-/jednostka/17711507?refererPlid=20136 (24.10.2019).

Rejestry pogłównego generalnego woj. mazowieckiego z lat 1662 – 1674. Pobrane z: https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/17711610 (24.10.2019).

Rycerski ród Szeligów z okolic Kruszwicy. (2018). Pobrane z: http://kruszwicahistoria.blogspot.com/2018/01/rycerski-rod-szeligow-z-okolic-kruszwicy.html (24.10.2019).

Spis szlachty Królestwa Polskiego z dodaniem krótkiej informacyi o dowodach szlachectwa. (1851). Warszawa: Drukarnia S. Orgelbranda. Pobrane z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=57533 (30.09.2019).

Svenotto Haraldi Danorum Regis Filius etc. (1724). Warszawa: Drukarnia Pijarów. Pobrano z: https://polona.pl/item/svenotto-haraldi-danorum-regis-filius-parricida-crvdelissimvs-post-fata-patris-ab-herico,MTExMTYxMDAz/ (30.09.2019).

Uruski, S. (1931). Rodzina. Herbarz szlachty polskiej. Warszawa: Gebethner i Wolff. Pobrane z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=66544&from=&dirids=1&tab=1&lp=2&QI= (30.09.2019).

Urząd Gminy Klukowo. Historia miejscowości w naszej gminie. Pobrane z: https://klukowo.pl/nasza-gmina/historia-gminy/historia-miejscowosci.html (24.10.2019).

Weimann, R. (1909). Receptiones seu installationes ad episcopatum, praelaturas et canonicatus Ecclesiae Cathedralis Posnaniensis ab anno 1532 usque ad annum 1800. Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, T. 35, s. 1-167. Pobrane z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/plain-content?id=118809 (29.09.2019).

Winko, W. (2016). Skąd nasz ród ? – czyli spotkanie genealogiczne na temat łomżyńskiego rodu Klimaszewskich. Pobrane z: https://historialomzy.pl/skad-nasz-rod-czyli-spotkanie-genealogiczne-na-temat-lomzynskiego-rodu-klimaszewskich/ (30.09.2019).

Wiśniewski, J. (1989). Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i w XV wieku. Studia Łomżyńskie, 1, s. 19-105.

Wittyg, W. (1908). Nieznana szlachta polska i jej herby. Kraków: Uniwersytet Jagielloński. Pobrane z: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F46943%2Fdirectory.djvu (24.10.2019).

Wolff, A. (1937). Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku. Kraków: Polska Akademia Umiejętności. Pobrane z: http://dlibra.umcs.lublin.pl/dlibra/docmetadata?id=12977&from=publication (03.10.2019).

Zugaj, L. (2012). Powiat zambrowski. Historia i współczesność. Zambrów: Starostwo Powiatowe w Zambrowie. Pobrane z: https://www.powiatzambrowski.com/aktualnosci/monografia_wydanie_II.pdf (30.09.2019).